تاریخچه طب سنتی
به نام خداوند متعال
پزشکی همراه همیشگی انسان در طول زندگی اوست. از آنجائیکه درد و رنج بخش و جزئی از زندگی بشر است، بنابراین همواره به دنبال درمان آنها بوده و هست. مردم ایران، یونان، چاد، آشور، مصر و تمامی تمدنهای اولیه بشری اطلاعاتی در مورد طبابت داشتهاند و در هر صورت گاهی مانند راهبهها عمل میکردند. بقراط توانست خرافه پرستی و افکار معبدی را از علم پزشکی جدا کند. وی با دلیل ثابت کرد که مرگ و زندگی بر اساس نظم عالم هستی اتفاق میافتد و او با یقین وجدان خاص و برخی موضوعات اجتماعی قسمنامه بقراطی را تنظیم نمود که عهدنامه مهمّی است.
مهمترین دورههای مختلف طبابت و تجویز دارو در ایران عبارتند از:
1 – هخامنشیان 2 – ساسانیان 3 – اسلامی
1- دوره هخامنشیان: این دوره یکی از سودمندترین و درخشانترین دورهها در تاریخچهی پزشکی ایران است. این علم حدود 2500 سال پیش در ایران به سبب تاکید بر موضوعات بسیاری ازجمله بهداشت در کتابهای مذهبی زرتشتیان از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است و همهی پزشکان در این دوره بر اساس اهمیت تقسیمبندی شدهاند. پزشکان دارو(داروساز) – جراح – روان درمانها و پزشکان گیاهی و در کتاب اوستا نیز میتوان نوشتههایی در این بابت یافت.
2 – دوره ساسانیان: منشأ و ریشه انتقال پزشکی از هخامنشیان به ساسانیان در این دوره آغاز شد. اما با توجه به اختلافات مذهبی در امپراطوری رم شرقی(بیزانس) بین امپراطورها و پزشکان تاریخچه طبابت ایران و در نتیجه طب اسلامی به دورهی جدیدی پا نهاد. به علت تحت همسایه بودن ایران با کشورهای تحت سلطه امپراطوری رم شرقی دانشمندان قدیمی و حکیمان برای یادگیری این علم به ایران مهاجرت کردند و پس از آن بیمارستان و مدرسه جندی شاپور ساخته شد و به دنبال آن با برپایی اولین کنگره پزشکی در دوران حکومت انوشیروان برای بحث و گفتگو در مورد موضوعات پزشکی و فلسفی انقلاب بزرگی در ایران و طب جهانی ایجاد شد.
3 – دوره اسلامی: پس از فتح ایران توسط عربها و سرنگونی سلسله ساسانی و پیشرفت عربی میراث قدیمی یونانی و ساسانی به مسلمانان واگذار شد. بطور مثال در دوره عباسی مرکز جندی شاپور به بغداد انتقال یافته و به تدریج به کانون علم طب تبدیل گردید و به دنبال آن شهرت جندی شاپور از بین رفت. بطور خلاصه مسلمانان با در نظر گرفتن آموزههای اسلامی پیشرفتهای زیادی در علم طب، ترجمه و تألیف متون پزشکی بدست آوردند.
در دوره اسلامی بخاطر تشویقهای عالی مترجمان، ترجمه گامهایی را به جلو برداشت و به ترجمهی آثار زیادی در زمینهی پزشکی، علوم، فلسفه، تاریخ و از این قبیل از انگلیسی به عربی پرداختند و گروهی از مترجمان در کشورهای اسلامی غربی انند الجزایر، مراکش، اسپانیا و تونس دست به چنین فعالیتهایی زدند و بیشتر مترجمان کتب ترجمه شده یونانی را بطور کامل خوانده و با تألیف، آنها را به دنیای طبابت وارد کردند.
به هر حال طب شرقی(خاوری) پیشرفت غیر منتظرهای را در ترویج علم پزشکی ایفا کرد که ایرانیان در این میان سهم عمدهای در توسعه طب اسلامی داشتند. بهترین شاگرد بقراط و کلادیوس گالن(Claudius Galen) بین مسلمانان بودند که قائل به رفتار پزشکی و دیگر خصوصیات خوب بودند که بعدها کتب اساتید خود را نقد و بازبینی کردند. تحقیقات آنها بر اساس تجربه و حکمت بود، بنابراین در زمینهی علمی به استادان بی نظیر و عالی و ستارههای درخشان پزشکی مبدل شدند.
1 – شیخ ابوعلی سینا نویسندهی کتاب قانون، نبض و مانند آن
2 – اسماعیل جورجانی نویسندهی کتاب ذخیرهی خوارزمشاهی، یادگار و اغراض
3 – ابن راشد قرباتی نویسندهی کلیات، سموم و شرح بر قانون
4 – علیابن عباس محبوسی ارژانی/ ارجانی مؤلف کامل الصناعات الطبیه المالکی
5 – ابوالقاسم خلف الزواحیری نویسندهی التصریف
6 – محمّد زکریای رازی که بیش از یکصد کتاب و مقالات پزشکی نوشته است. مثل: حاوی- المنصوری، مرشد- آبله و سرخک
در قرنهای سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری پزشکان ایرانی مثل محمّد زکریای رازی، ابن سینا، اسماعیل جورجانی ابوالقاسم خلف الزواحیری توانستند در علم طب پیشرفت کرده و انقلاب عظیمی در این زمینه ایجاد کنند. بطور خلاصه از جمله موفقیتهای دانشمندان سختکوش ایرانی و نتایج حاصله میتوان به مطالب زیر اشاره کرد:
1 – تغییر علم پزشکی از دانش تئوریوار ساده و ایجاد موقعیت مناسب برای تجارب عملی که گام موثری در پیشرفت و توسعه این علم داشت.
2 – نظم دهی به طب پراکنده یونانی با افزودن اطلاعات جدید و تکمیل اطلاعات قبلی
3 – ساخت دارو و درمان با رعایت ماهیت دارو و وضعیت بیمار با توجه به عملکرد و احساس بدن که با این کار از قرن 16 تا اواسط قرن 17 به نسبت طب اروپایی تأثیر متحیّرکنندهتری را دریافت کردند. حتی بسیاری از پزشکان اروپایی (آلمان و استرالیا) تحت تأثیر نظرات دانشمندان اسلامی قرار گرفتند تا جائیکه آنها را دانشمندان عربی (Arabites) نامیدند و نظرات دانشمندان اسلامی تا قرن 17 مورد حمایت اروپائیان بود. آنها تحقیقات و رسالات پزشکی اسلامی را به دقت مطالعه کرده و نظرات خود را در مورد نتایج حاصله در یک گردآوری بزرگ پزشکی گسترش دادند. این گروه مدارس علمی مانند مدرسه سالرن (Salrn) و پادوا (Padua) را در ایتالیا ساختند.
این آکادمیها مستقیماً از طب اسلامی بهره میگرفتند. به هر حال از دانشمندان اسلامی ترجمههایی وجود دارد که آشکارا تأثیر عالی کار پزشکی در کشورهای اروپایی را نشان میدهد. بطور مثال سرخجه، آبله، رازی و قانون ابوعلی سینا مجدد منتشر شده و به زبان لاتین و بیش از 40 یا 50 زبان دنیا ترجمه گردید. بعلاوه بعلاوه جرالدو کرمان بهترین فردی بود که کتاب قانون ابوعلی سینا – حاوی – المنصور – التعریف ابوالقاسم الزواحیری را ترجمه کرد. همچنین طب اسلامی ایران را به اروپا برده و آن را مانند گنجی حفظ کرد.
سیر تحول طب اسلامی ایران: شروع این دوره حساس به تألیف کتاب ذخیرهی خوارزمشاهی، اسماعیل جورجانی و دانشمندان برجسته سال 531 هجری مربوط میشود و پس از آن در نشر موضوعات پزشکی فرهنگ اسلامی تحول شگرفی بوجود آمده و در زبان فارسی کتابهایی که در بالا اشاره شد نوشته شدند. این کتابها شامل ده جلد خلاصه مانند زیر است.
الف) کتاب اول: شناسایی گستردگی و محدودیتهای پزشکی، هدف و گنجینه ماهیت بدن، بلغم، مزاج، طبیعت بدن، عادتها و توصیف ارگانها
ب) کتاب دوم: تشخیص نوع و وضعیتهای متفاوت بیماری، درجهبندی بیماریها و اثرات آنها، تشخیص نبض بیمار، تفسیر و تشخیص وضعیت بیمار با توجه به ترشحات اضافی داخلی و خارجی بدن مثل عرق و ادرار
پ) کتاب سوم: حفظ سلامتی و چگونگی انجام آن، تشخیص آشامیدن و خوردن، اندازه خواب و بیداری و وضعیت آن، حرکت و بی حرکتی، شناخت عطر و رایحه درمانی، متدها و راههای مصرف روغن، کاربرد ملین، تصفیه درمانی و تهوع، حجامت و رگزنی، مزایا و معایب شادی و غم، موضوعات فرهنگی و روانی که در واژهها به خوبی بیان شدهاند و دانستن نشانههای بیماری، پرورش کودکان، مراقبت از مسنها و مسافران که در این میان این موضوعات حساسترین موضوعاتی هستند که بطور واضح مورد بحث قرار گرفتند.
ت) کتاب چهارم: متدهای تشخیص بیماری و ناراحتیها بطور دقیق و عملی مفصل توضیح داده شدهاند.
ث) کتاب پنجم: عوامل، نشانهها و تأثیرات تب و چگونگی معالجه
ج) کتاب ششم: در مورد معالجه بیماریها از نوک سر تا پنجه
چ) کتاب هفتم: بهبود ادم (ورم)، تومورها، زخم معده، چگونگی جراحی آها و معالجه هر ارگانی که سیاه شده و مرده است، معالجه شکستگی و ترک خوردگی
ح) کتاب هشتم: حفظ بهداشت و تمیزی ظاهر
خ) کتاب نهم: عملکرد اصلی و مصرف سموم و پادزهر ها
د) کتاب دهم: خستگی و کسلی که به شکلهای مختلف بروز میکند
در این توضیحات اخیر ماده جلد خوارزمشاهی را نشان دادیم. بخاطر بسپارید که سه کتاب دیگر نیز موجود است که به زبان فارسی ترجمه شده مانند: یادگار، اغراض الطبیبه و مباقض العلایی
در این دوره کتابهایی مثل قانون ابوعلی سینا شامل ده جلد بوده و به ترتیب زیر تألیف شده است.
1. اصولی شامل 4 تکنیک برتر
2. چاشنیهای تکی (گیاهان دارویی) شامل دو حکمت
3. بیماریهای مختلف ارگانهای بدن از نوک سر تا نوک پا شامل 22 تکنیک
4. بیماریهای خاصی که به ارگانهای خاصی مربوط نیستند
5. گیاهان دارویی ترکیبی که حاوی رسالات و دو حکمت است
سعید اسماعیل طبیب یکی از بزرگترین نویسندگان پزشکی در فرهنگ اسلامی بود که متأسفانه با حمله مغولها به ایران و خسارات شدید تا دوره قاجار هیچ کتاب یا مقالهای موجود نیست. تحفه حکیم مومن تألیف محمّد مومن ابن میرزا محمّد زمانی تنکابنی یکی از دیگر آثار ممتاز در مورد طب سنتی، خواص گیاهان، مواد معدنی، روغن و مواد طبیعی درمان است. این کتاب اخیراً در دوره صفوی به چاپ رسید و این کتاب حاوی تحقیقات نویسنده در عصر خویش است. بطور کلی در این دوره نه تنها علم پزشکی بلکه حکمت و فلسفه نیز تعلیم داده میشد. کارآموزان در حضور اساتید با مشاهدهی ظاهر بیمار، حالت و وضعیت نبض، نسخه تجویز کرده و از گیاهان تکی یا ترکیبی استفاده میکردند. گفته میشود که تا اواسط قرن قبل این روش معالجه ادامه مییافت. یکی از قابل توجهترین کتابهای این دوره ملایاس الحجله، ملایاس الطبیب تألیف یوسف ابن اسماعیل خوویی شافعی ملقب به ابن الکبیر بوده و به جامعه منصوب است. این کتاب شامل دو بخش است اولی در مورد گیاهان دارویی تکه و تغذیه و دیگری در مورد گیاهان ترکیبی است.
کتاب دیگر جامع المفردات الادیوبهها الاغذیه تألیف ابن ابیذر- ابن ابیذر از اسپانیا است. کتاب سوم سودمند دیگر تذکره تألیف شیخ داوود انتاکیه است که از لحاظ پزشکی به زیرکی مشهور است و این کتاب شامل 7 بخش میباشد. بخش 1. اصول علم پزشکی 2. روشهای مصرف مواد ساده و گیاهان ترکیبی 3. مواد ساده و مرکبات 4. در مورد بیماریها حاوی رازی، اختیار، کلودیوس گالن (Claudius Galen)، تفسیر بقراط، مقالات حجامت غرب الدین موجز، شرح قوانین ابوعلی سینا و آئین نامه او سالیان دراز در تمام دانشگاههای اروپایی مورد توجه بوده و به زبانهای مختلف آموزش داده میشدند. کتاب معالجات بقراط در این زمینه تا آن دوره انتشار یافت.
حاوی خلاصه و حاوی مفصل: این کتاب توسط پزشک برجسته ایرانی محمّد زکریای رازی نگاشته شده و پس از مرگ وی با تلاش و کوشش خواهرش مرتب گردید. ما میدانیم که رازی محتویات این کتاب را نوشته اما طی عمر کوتاهش نتوانست آنها را به طور کامل مرتب نماید. حاوی دایره المعارفی از تمام وقایع تکنیک خودش و توصیفات نشانههای بیماری مراجعینش میباشد.
این کتاب در فرهنگ اسلامی کاری برجسته و قابل تقدیر است. حاوی شامل 12 بخش زیر است: 1. درمان بیماریها و بیماران 2. حفظ بهداشت و سلامتی 3. بخیه زدن، ارتوپدی و زخم معده 4. داروها و ارزش غذایی 5. داروهای ترکیبی 6. صنعت دارویی و لوازم ضروری این حرفه 7. داروسازی، رنگ، مزه و بوی دارو 8. بدن، دما و اصول کاربردی آنها 9. وزن و اندازه 10. کالبدشکافی، آناتومی، خصوصیات و عملکرد ارگانها 11. دلایل و عوامل و مواد طبیعی در دارو
این کتاب در زبان لاتین به (Continent) ترجمه شده است. بهترین نسخه حاوی در قفسههای کتابخانهای نزدیک مادرید اسپانیا یافت میشود. این کتاب برگرفته از کتاب حاوی به چاپ رسیده است. جلد اول: مغز و دردهای عصبی جلد دوم: بیماریهای چشمی جلد سوم: پوسیدگی دندان و گوش و حلق و بینی جلد چهارم: بیماریهای ریوی جلد پنجم: بیماریهای معده و مری جلد ششم: استفراغ، لاغری و چاقی مفرط جلد هفتم: ورم پستان، بیماریهای کبد و قلب جلد هشتم: التهاب روده و بیماری-های مرتبط
با معرفی افراد برجسته علم پزشکی ادامه میدهیم. ایلاقی یکی از برجستهترین شاگردان ابوعلی سینا بوده و در قفسههای کتابخانهها و فهرستهای کتابها آثار معتبر وی مثل داروی ایلاقی و بخشهای ایلاقی وجود دارند. کوش فاخری تألیف ذکریای رازی طبیعتاً برای کارآموزان علم پزشکی دورهی خودش بسیار ارزشمند بوده است. یوسف ساحر دیگر فرد مشهور دوران خلافت عباسی ملقب به یوسف القص بود که به علت داشتن نوعی بیماری به یوسف هوشیار معروف بود. نسخ خطی او شامل دو قسمت مجزا است. قسمت اول شامل 20 بخش در مورد ارگانهای بدن و قسمت دوم شامل 6 بخش در مورد عملکردهای ارگانهای بدن است که بطور پراکنده توضیح داده شدهاند. در تاریخ پزشکی عبارتی وجود دارد که به معنی خانواده پزشکی است که نقش مهمی در توسعه جندی شاپور داشت که به معنی Bakht-Sheyo-e منسوب بود. یک تاریخ نویس اروپایی در مورد خانوادهی پزشکی مینویسد:
1. Bakht-Sheyo-e اول
2. جرج حکیم سال 761 قبل از میلاد
3. Bakht-Sheyo-e دوم 801 قبل از میلاد
4. گابریل 828 قبل از میلاد
5. جرج دوم
6. Bakht-Sheyo-e سوم 870 قبل از میلاد
7. عبیداله
8. یحیی یا یوهان
9. گابریل 1006 قبل از میلاد
10. Bakht-Sheyo-e چهارم 945 قبل از میلاد
کلودیوس گالن پزشک مشهور و برجسته یونان قدیم تحقیقات سقراط را دنبال کرد. علم پزشکی بخاطر خدمات او مدیون اوست. آثار وی به زبان عربی ترجمه شده و سالها ی متمادی در علم فیزیولوژی و روانشناسی کاربرد داشت. در این دوره حاکمان یونای و هندی آثار برجستهای را بجا گذاشتند که بعدها توضیح داده خواهد شد. این آثار شامل: النبض الکبیر- سته عشر- النفس- حلیه الباره- ایام البحران- القاوی الطبیعی- دارالاطفال- الدابول- التریاک- الادیوم تا المفرده- الاخلاط بقراط هستند که سالها منابع اطلاعاتی کارآموزان پزشکی بودهاند. کتاب کامل الصناعات تألیف ابوالحسن محبوسی اهوازی پزشک مسلمان، زبردست، متخصص و ممتاز مورد بررسی قرار گرفته و کتاب مهمی محسوب میشد.
او برای تأسیس مرکز درمانی در عزّالدوله تلاشهای زیادی کرد و کتاب او دارای 2 بخش اصلی است. درمان و کاربرد که حاوی موضوعات و بخشهای فرعی است. بعلاوه این کتاب در سال 1500 قبل از میلاد در ترجمه شد و حدود سال 1525 در فرانسه منتشر شد. بسیاری از پزشکان در آن زمان در دانشکدههای پزشکی از آن استفاده میکردند. کامل الصناعات به زبان فرانسه و آلمانی ترجمه شدند. مسئله جالب اینکه بخش کامل جراحی در دورهی یونانی در این کتاب نوشته شده و جراحان اروپایی آن را بکار میبرند. 2 منبع و مأخذ غنی در این کتاب وجود دارد، اهوازی چه کسی است؟ و ملکی چیست؟
همچنین اهوازی ماکسیم حدود سال 1947 بعد از میلاد در تهران چاپ شده و تجدید شد (1326) تحفه حکیم مومن در طب اولیه کتاب ارزشمندی است و پزشکان علو اولیه حدود 200 سال پیش آن را بررسی کردند. این کتاب یکی از مهمترین کتابهای پزشکی در فرهنگ اسلامی ایران بوده و تقریباً منحصر بفرد، جامع، پویا و مثمر ثمر است و ما به همهی علاقمندان توصیه میکنیم تا اگر اطلاعاتی به زبان عربی دارند در ورد این کتاب تحقیق کنند و این اثر ارزشمند در مورد علاج بیماریها با مواد طبیعی، معدنی، مواد با منشأ حیوانی و گیاهان دارویی است.
با این مقدم موضوع احاطه پزشکان ایرانی بر جهان علم تا حدی مشخص شده و بزودی دروازههای علمی ایران زمین به روی طالبان علم در تمام جهان گشوده خواهد شد. بدون شک ما پذیرای علم جویان جهان خواهی بود.
با تشکر ار پرفسور عزیز دکتر محمود نجم آبادی و دکتر مهدی فهیمی